De Fransman Robert Schuman, een grondlegger van de Europese Unie, voorzag al in de jaren vijftig welk gevaar de Unie zou kunnen lopen: “Dit geheel kan en moet geen economische en technische onderneming blijven: het heeft een ziel nodig, een besef van zijn historische verwantschappen en van zijn huidige en toekomstige verantwoordelijkheden, een politieke wil ten dienste van eenzelfde menselijk ideaal.” Ook tegenwoordig hoor je vaak dat de Unie een bureaucratisch en technocratisch apparaat is, zonder bezielend ideaal.

Koo van der Wal constateert hetzelfde. De EU is verworden tot een ‘bureaucratische moloch’, die problemen op technisch-pragmatische wijze aanpakt. De stagnatie en dreigende desintegratie van de unie duiden er volgens hem op dat Europa zijn ziel is kwijtgeraakt.

Van der Wal maakt terecht korte metten met de (nationalistisch-populistische) critici die de unie helemaal willen afschaffen, of hun eigen land willen laten uittreden, in navolging van het Britse koninkrijk. Natuurlijk: de EU is tot stand gekomen als onvermijdelijk antwoord op de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog, en had als hoofddoel dergelijke oorlogen te voorkomen door vreedzame samenwerking. Maar daar is nu ook nog een ander, actueel argument bijgekomen: de wereld raakt steeds meer verdeeld in grote economisch-militaire machtsblokken, zoals de Verenigde Staten, Rusland en niet te vergeten China, dat nu al zijn invloed uitbreidt in sommige Oost-Europese landen. Als Europa niet zelf een machtsblok wordt, zal het ten prooi gevallen aan de andere machtsblokken. “Blijven denken in termen van de traditionele nationale staten is een uitzichtloze zaak.”

Daarom dient er volgens Van der Wal een inspirerend verhaal te komen, dat zich in de geest van de burgers kan verankeren, het Europese project nieuw leven kan inblazen en de stagnerende integratie weer op gang kan brengen. Zo’n verhaal zou moeten uitgaan van een diepere gemeenschappelijke cultuur die in Europa te vinden is, naast de grote culturele verscheidenheid. Eigenlijk bestaat dat verhaal al lang, stelt de auteur, het moet alleen weer worden opgediept en opnieuw verteld. Het is zelfs een ‘ijzersterk verhaal’, dat tweeledig is. Enerzijds de lange traditie van de Verlichting en wetenschappelijke en technologische vooruitgang. Anderzijds, als tegenwicht tegen al die rationaliteit, een traditie van nadruk op de waardigheid en de ontwikkeling van de individuele persoon, op waarden van vrijheid, gelijkheid en niet te vergeten broederschap, of solidariteit. Menselijkheid is hier het sleutelwoord, het is de kern van een intellectuele traditie die heeft geleid tot Europese vindingen als de democratie, de mensenrechten en de rechtsstaat. Theorie en praktijk zijn hier van oudsher samengegaan.

Van der Wal geeft een boeiend en overtuigend overzicht van de waarden en ideeën die als typisch Europees (of misschien vooral West-Europees) kunnen worden beschouwd. Een verenigd Europa zou deze ziel of identiteit moeten koesteren en beschermen tegen kwalijke invloeden van buitenaf. Van der Wal noemt bijvoorbeeld het ‘Rijnlandse ondernemingsmodel’ als een uitvloeisel van de Europese humaniteitsidee, en zet het af tegen het neoliberale Amerikaanse aandeelhouderskapitalisme. Zijn pleidooi voor een sociale, op menselijk welzijn gerichte economie doet denken aan het pleidooi dat Joost van der Net vorig jaar in ‘Aan de Europese natie’ hield voor een terugkeer naar typisch Europese waarden van vrije tijd en zelfontplooiing, wat een afscheid van de uit Amerika overgewaaide economisch model van de consumptiemaatschappij zou betekenen.

Die heb ik niet kunnen bedenken.

‘Op zoek naar de ziel van Europa’ is een belangrijk en actueel essay, een genuanceerd en enthousiasmerend pleidooi voor verdere Europese eenwording.